Sprawiedliwi 2025: Iryna Cybuch, rodzeństwo Schollów, Sophie Scholl i Hans Scholl, Marian Turski.

6 marca, w Europejskim Dniu Pamięci o Sprawiedliwych, ogłaszamy nazwiska osób, które decyzją Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych zostały uhonorowane tytułem „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”. Sprawiedliwi to ci, którzy ratowali innych, walczyli o ludzką wolność i godność, nierzadko poświęcając własne życie. W tym roku do grona uhonorowanych dołączają: Iryna Cybuch, rodzeństwo Schollów, Sophie Scholl i Hans Scholl, Marian Turski.

Każdego roku, w ustanowionym przez Parlament Europejski Dniu Pamięci o Sprawiedliwych, Komitet Fundacji Ogród Sprawiedliwych ogłasza nazwiska osób, które w swoim życiu wykazały się szlachetnym czynem. Osoby te upamiętniane są w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie – na ich cześć w Ogrodzie zasadzono drzewa symbolizujące życia, które ratowali. Coroczne ceremonie honorujące nowych Sprawiedliwych są okazją do przypominania i przybliżania ich sylwetek oraz edukacji w zakresie praw człowieka.

Warszawski Ogród jest pierwszym w Polsce i jednym z kilkudziesięciu Ogrodów Sprawiedliwych na świecie.

W skład Komitetu Fundacji Ogród Sprawiedliwych, który wyłania kolejnych uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wchodzą wybitne osobistości ze świata kultury, nauki i edukacji, a także przedstawicielki i przedstawiciele organizacji pozarządowych. Kandydaturę może zgłosić każdy na adres Fundacji Ogród Sprawiedliwych do dnia 30 listopada.

Co oznacza tytuł „Sprawiedliwego” i „Sprawiedliwej”?
Pojęcie „Sprawiedliwy” ma charakter uniwersalny i służy upamiętnianiu wszystkich osób, które w Europie i poza nią ratowały ludzkie życie lub występowały w obronie ludzkiej godności i wolności – w totalitarnych reżimach, w czasie ludobójstw, masowych mordów, zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych w XX i XXI wieku. Jest to pojęcie szersze w stosunku do przyznawanego przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata – honorowego odznaczenia nadawanego przez państwo Izrael osobom nieżydowskiego pochodzenia za pomoc okazaną Żydom podczas II wojny światowej.

Kim są tegoroczni Sprawiedliwi?
Iryna Cybuch, rodzeństwo Schollów, Sophie Scholl i Hans Scholl, Marian Turski to osoby, które w 2025 r. dołączają do grona Sprawiedliwych.

Iryna Cybuch (pseudonim Czeka), urodziła się 27 maja 1999 r. we Lwowie, zginęła 29 maja 2024 r. na linii frontu w regionie Donbasu. Dziennikarka i ratowniczka medyczna, sanitariuszka.

Fot. Hospitallers Paramedics/Facebook

Studiowała na Wydziale Dziennikarstwa Politechniki Lwowskiej. Po ukończeniu studiów przeniosła się do Kijowa, gdzie rozpoczęła studia magisterskie w Wyższej Szkole Ekonomicznej. Przed 24 lutego 2022 r. była menadżerką projektów w Suspilnem (program ukraińskiej telewizji publicznej); tworzyła filmy dokumentalne i była trenerką medialną. Realizowała projekty edukacyjne we wsiach w obwodach donieckim i ługańskim. Na wojnę zgłosiła się sama. Od 2015 roku jeździła na front jako ratowniczka medyczna, a w 2022 roku na stałe dołączyła do wojskowej grupy ratowniczej Hospitalierów (Szpitalników). Na swoim blogu opisywała życie ratowników medycznych na froncie. Iryna była zaangażowana w ewakuację rannych z pola bitwy: „Wiem, jak zapewnić opiekę rannym zgodnie z najwyższymi standardami amerykańskich medyków bojowych” – z dumą stwierdziła w wywiadzie dla ELLE Ukraine. „Bardzo chcę przetrwać i żyć tak, jak sobie zaplanowałam… Jestem młodą dziewczyną, taką samą jak każda inna we Francji czy Hiszpanii. Jedyna różnica polega na tym, że mamy totalitarny reżim na naszej granicy, który zaatakował kraj, który tak bardzo kocham. Lubię podróżować, ale chcę tu mieszkać. Dlatego bronię mojego kraju, dlatego jestem gotowa umrzeć, pomagając innym. Chcę, aby liberalny świat, który szanuję, docenił naszą siłę. Moglibyśmy być równie liberalni i miękcy, ale nie możemy sobie na to pozwolić, ponieważ rosyjski reżim chce nas zniszczyć”. „Chcę mieć dzieci. Chcę dom. Chcę sadzić pomidory (...) ale najważniejsze jest zakończenie wojny” – mówiła w innym wywiadzie.

W listopadzie 2023 r. została odznaczona przez prezydenta Ukrainy Orderem Zasługi III stopnia, a w marcu 2024 r. otrzymała nagrodę „Siła Kobiet” przyznawaną przez portal „Ukraińska Prawda”.

Zginęła 29 maja 2024 roku, dwa dni przed swoimi 25 urodzinami. Przed śmiercią zostawiła instrukcje, jak powinien wyglądać jej pogrzeb. Zamiast kwiatów poprosiła o datki na batalion i pomoc rodzinom poległych na froncie. Poprosiła również, aby uczestnicy pogrzebu byli ubrani w haftowane lub kamuflażowe koszule. I aby wszyscy śpiewali ukraińskie pieśni. Ceremonia pożegnalna w Kijowie zgromadziła setki osób w cerkwi prawosławnej św. Michała Archanioła.

„Byłaś najlepsza z nas: konsekwentna w czynach, słowach i zasadach. Nawet w strachu, nawet gdy patrzyłaś na śmierć z wielką pewnością siebie i śmiałaś się jej w twarz. Ira, uratowałaś tak wielu, a my nie mogliśmy uratować ciebie” – napisała jej przyjaciółka Julia Koczetowa na platformie pamięci https://www.victims.memorial/post/.

3 czerwca 2024 roku jej rodzinny Lwów tłumnie pożegnał ją w Kościele Garnizonowym (dawniej Kościół św. Piotra i Pawła i klasztor Jezuitów). Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim.

_________

Rodzeństwo Schollów, Sophie Scholl (1921-1943), Hans Scholl (1918-1943).

Sophie i Hans dorastali w rodzinie, w której panowały wolnościowe i antynazistowskie poglądy. Początkowo, jak wielu ich rówieśników, byli członkami nazistowskich organizacji młodzieżowych, ale z czasem zaczęli dostrzegać prawdziwe oblicze reżimu i zdecydowanie mu się sprzeciwili.

Fot. Deutsche Fotothek

W 1942 roku, już jako studenci Uniwersytetu Monachijskiego, zaangażowali się w działalność Białej Róży – ruchu oporu, który poprzez ulotki i pokojową działalność wzywał do sprzeciwu wobec nazizmu. W swoich tekstach apelowali do niemieckiego społeczeństwa o stawianie oporu i informowali o zbrodniach reżimu.

Aresztowani w lutym 1943 roku byli torturowani przez Gestapo i odmówili wyrzeczenia się swoich poglądów.

22 lutego 1943 r. za domniemaną zdradę Sophie i Hans Scholl zostali zgilotynowani. Podobny los spotkał pozostałych, nielicznych członków organizacji.

Po ich śmierci alianckie lotnictwo zrzuciło nad Niemcami miliony egzemplarzy ulotek Białej Róży, sprawiając, że ich przesłanie dotarło do społeczeństwa niemieckiego. Ich odwaga stała się symbolem oporu wobec tyranii.

Dziś ich imiona noszą ulice, szkoły i place w Niemczech jako symbol niezłomności w czasach kiedy niewielu miało odwagę bronić swoich przekonań i stawiać opór. 

_________

Marian Turski (26 czerwca 1926, Porzecze – 18 lutego 2025, Warszawa) – historyk, dziennikarz, działacz społeczny, Ocalały z Zagłady, więzień niemieckich nazistowskich obozów Auschwitz i Buchenwald. Urodził się w Porzeczu w rodzinie Eliasza i Estery Turbowiczów. Dzieciństwo i młodość spędził w Łodzi. W 1944 roku jego rodzina została deportowana do Auschwitz – ojciec i brat zginęli w komorach gazowych, matka trafiła do obozu Bergen-Belsen. Turski zarejestrowany jako więzień numer B-9408, pracował przy robotach drogowych w Auschwitz-Birkenau, a potem w podobozie w Czechowicach, gdzie przebywał do stycznia 1945 r. Przeżył dwa marsze śmierci: z Auschwitz do Wodzisławia Śląskiego oraz z Buchenwaldu do Terezina, gdzie doczekał wyzwolenia w stanie bliskim agonii.

Fot. Wojciech Grabowski/Wikimedia Commons

Po wojnie, w 1945 roku, powrócił do Polski i wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Wrocławskim, równocześnie angażując się w dziennikarstwo. W 1949 r. przeniósł się do Warszawy. Pracował m.in. w redakcjach „Sztandaru Młodych” i „Polityki”, gdzie odpowiadał za dział historyczny. W 1964 roku wyjechał na stypendium do Stanów Zjednoczonych, gdzie brał udział w wydarzeniach na rzecz praw obywatelskich, w tym marszu z Selmy do Montgomery zorganizowanym przez Martina Luthera Kinga.

Marzec 1968 r. był przełomowy dla Turskiego, który po antysemickiej kampanii i inwazji na Czechosłowację zdystansował się wobec reżimu komunistycznego. Po 1968 r. kontynuował pracę dziennikarską i naukową. W 1975 roku napisał książkę „Ruch pokoju: ludzie, fakty. Z historii polskiego ruchu obrońców pokoju” i zainicjował wydanie publikacji wspomnień Ocalałych z Zagłady.

W 1985 roku wyjechał do Izraela, a w 1989 roku wstąpił do Komitetu Założycielskiego Stowarzyszenia Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Turski był również autorem monumentalnego projektu „Losy Żydowskie. Świadectwo żywych”, który ukazał się w trzech tomach w latach 1996-2001, zawierających historie ponad 120 osób ocalałych z Zagłady.

Sam Marian Turski przez długie lata nie dzielił się swoimi przeżyciami obozowymi. Do Oświęcimia – po raz pierwszy od czasu wojny – pojechał w latach 70. XX wieku. Wyparcie wspomnień obozowych opisywał w wywiadach jako trwającą u niego 20 lat amnezję.

W latach 90. XX wieku aktywnie działał na rzecz upamiętnienia Zagłady, angażując się w tworzenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, w którym pełnił ważne funkcje – przewodniczył Radzie Muzeum oraz był wiceprzewodniczącym Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny.

Turski był również członkiem Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego, Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej oraz Rady Miejsca Pamięci Konferencji w Wannsee w Berlinie.

Niestrudzone wysiłki na rzecz ocalania dziedzictwa żydowskiego oraz ostrzegania przed zbrodniami na tle rasowym, religijnym, przed wykluczaniem mniejszości oraz uwrażliwianie na akty i mowę nienawiści przyniosły Marianowi Turskiemu wiele nagród i odznaczeń, w kraju i zagranicą.

Marian Turski zmarł 18 lutego 2025 roku w Warszawie.